Με την Βάπτισή του ο άνθρωπος καθίσταται Ναός Θεού, ενδύεται χιτώνα φωτεινό, τον χιτώνα της αγιότητας, και ξεκινά να βαδίζει την στενή και τεθλιμμένη οδό της εν Χριστώ ζωής με έναν σκοπό∙ να φθάσει στο τέρμα, εκεί όπου τον περιμένει ο Χριστός για να τον εισάγει στην Βασιλεία Του. Στην πορεία, ο Χριστιανός βλέπει και άλλους δύο δρόμους, ευρύχωρους και βατούς. Στον έναν οι άνθρωποι παίζουν, χορεύουν και γελούν αμέριμνοι, καθώς δεν έχουν να αγωνισθούν για κάποιον αληθινό σκοπό στη ζωή τους, ενώ στον άλλο οι άνθρωποι καθισμένοι σε πολυτελή άμαξα κρατούν μαστίγιο και φαίνεται να προσπαθούν να εξουθενώσουν τους συνανθρώπους τους καταλογίζοντάς τους όλες τις ευθύνες για κάθε πρόβλημα που τυχόν ανακύπτει. Οι δύο αυτοί δρόμοι συμβολίζουν τα αντίθετα άκρα της ακολασίας και της κατάκρισης και αμφότεροι οδηγούν στον θάνατο πριν από τον θάνατο. Ο Χριστιανός που επιθυμεί να πετύχει τον σκοπό του, οφείλει να μην κοιτάει ούτε δεξιά, ούτε αριστερά, μήπως συμβεί και παρασυρθεί. Ωστόσο, σε ορισμένες στιγμές της ζωής του, ενδέχεται να καταβληθεί από την κόπωση της τραχείας οδού, με αποτέλεσμα να επιλέξει κάποιον άλλο δρόμο, ξεχνώντας ότι ο Κύριος τον περιμένει στο τέρμα. Εκεί, η ευκολία και η αμεριμνησία αρχικά τον ενθουσιάζουν. Λίγο αργότερα, όμως, ο αμαρτωλός πια άνθρωπος συνειδητοποιεί το κενό της ψυχής του. Ο χιτώνας του έχει λερωθεί και οι σύμμαχοι που τον στήριζαν στο ταξίδι για τον Παράδεισο τον έχουν εγκαταλείψει, επειδή στην πραγματικότητα εκείνος το επέλεξε. Συναισθάνεται τότε την πτώση του και πικραμένος αναζητεί λύση. Θυμάται τον άσωτο της παραβολής και αποφασίζει να ακολουθήσει το παράδειγμά του, το παράδειγμα της Μετανοίας.
Μετάνοια είναι η έμπρακτη και ουσιαστική, η κατά Θεόν αλλαγή τρόπου σκέψης και ζωής, είναι η γέφυρα μέσω της οποίας ο αμαρτωλός εγκαταλείπει την οδό της αμαρτίας και επανέρχεται στην τεθλιμμένη, αλλά γλυκιά οδό που οδηγεί στον Θεό. Είναι μια κατάσταση πένθους για τις αμαρτίες, το οποίο, όμως, προσφέρει οξυγόνο και αγαλλίαση στην ψυχή. Η Μετάνοια αποκαλείται από τους Πατέρες ως το «δεύτερο Βάπτισμα», καθώς έχει την ισχύ να λευκάνει ξανά τον λερωμένο από την αμαρτία χιτώνα. Δίχως αυτήν, ο άνθρωπος καταλήγει σε αδιέξοδο.
Όπως διακρίνουμε από την ανωτέρω αλληγορία, βασική προϋπόθεση για την αρχή της Μετανοίας είναι η συναίσθηση και η ανάληψη των ευθυνών για τις αμαρτωλές πράξεις, η οποία συνοδεύεται από την ταπείνωση. Αντιθέτως, η ευθυνοφοβία δεν θα οδηγήσει ποτέ στην Μετάνοια, διότι την θρέφει ο εγωισμός. Πράγματι, εάν κάποιος θεωρεί τον εαυτό του καλύτερο από όλους τους υπόλοιπους, εάν θεωρεί ότι για κάθε πρόβλημα που αντιμετωπίζει η κοινωνία φταίνε οι «άλλοι», τότε για ποιο λόγο να μετανοήσει; Με τον ίδιο τρόπο σκέπτονταν και οι Φαρισαίοι, για αυτό και παρέμειναν αδιόρθωτοι, μολονότι είχαν απέναντι τους τον Ίδιο τον Χριστό.
Την συναίσθηση της αμαρτωλότητας και την συντριβή της καρδιάς ακολουθεί η απόφαση του Χριστιανού να προστρέξει στο μυστήριο της Εξομολογήσεως. Η Εξομολόγηση είναι το ιατρείον της ψυχής, όπου ο Ιερέας, ακούει την κατάθεση των αμαρτιών και χορηγεί το κατάλληλο φάρμακο στον πονεμένο και ψυχικά ασθενή, ενώ η Χάρις του Αγίου Πνεύματος μέσω του πνευματικού παρέχει τελικά την συγχώρεση. Επειδή, όπως αναφέρθηκε η αληθινή Εξομολόγηση είναι συνυφασμένη με την καρδιακή συντριβή και την αυτομεμψία, απουσιάζει από αυτήν κάθε ίχνος ντροπής. Αντιθέτως, η παρουσία της ντροπής και η συνακόλουθη απόκρυψη αμαρτημάτων καθιστούν την Εξομολόγηση άκυρη ενώπιον Θεού. Ο Ιερός Χρυσόστομος μας βεβαιώνει ότι «η ντροπή στην Εξομολόγηση έρχεται από τον σατανά». Και συνεχίζει: «Ντρέπεσαι να ομολογήσεις τα αμαρτήματά σου; Να ντρέπεσαι και να τα διαπράξεις». Αν ο σωματικά ασθενής επισκεπτόταν τον γιατρό, δεν θα του απεκάλυπτε με εμπιστοσύνη και θάρρος τα συμπτώματα της ασθένειας που τον ταλαιπωρεί, ώστε να λάβει την ιδανική φαρμακευτική αγωγή; Εάν, λοιπόν, εκείνος έτσι θα έπραττε για την ασθένεια που απειλεί το πήλινο σώμα, με πολύ περισσότερο θάρρος ο ασθενής κατά το πνεύμα δεν θα έπρεπε να ομολογήσει τα παραπτώματα που απειλούν με αιώνιο πόνο την αθάνατη ψυχή;
Πολύτιμο, πραγματικά, το δώρο του Θεού προς τον άνθρωπο είναι η Μετάνοια, διότι δίχως αυτή δεν θα ήταν εφικτή η σωτηρία ουδενός. Δίχως αυτήν ο καταπεσμένος άνθρωπος θα ζούσε ήδη από την παρούσα ζωή στην κόλαση της ενοχής και των τύψεων. Για τον λόγο αυτό, ο πιστός οφείλει να τιμήσει τη δωρεά αυτή του Θεού με την καθαρή Εξομολόγηση.
Το στάδιο της Μετανοίας, ωστόσο, δεν τελειώνει εδώ. Μετά την Εξομολόγηση, έπεται η επιμελής φροντίδα της ψυχής προκειμένου να αποφευχθεί η πτώση στα ίδια αμαρτήματα. Για να επιτευχθεί αυτό είναι ανάγκη ο Χριστιανός να λάβει κάποια μέτρα. Αρχικά, να απομακρυνθεί από τους παράγοντες που συμβάλλουν στην πτώση του, κατά την μεταφορική εντολή του Κυρίου: «εἰ ἡ δεξιά σου χεὶρ σκανδαλίζει σε, ἔκκοψον αὐτὴν». Έπειτα, να ακολουθήσει κατά γράμμα τον κανόνα που του χορήγησε ο πνευματικός ιατρός. Τέλος δε, να μην κατακρίνει τον αδελφό του, αλλά να τον σπλαχνίζεται, όπως ο Κύριος σπλαχνίσθηκε τον ίδιο. Άλλωστε, δεν πρέπει να λησμονεί ότι και εκείνος προ ολίγου βρισκόταν στην ίδια θέση, στην οποία μπορεί να βρεθεί ξανά μετά από λίγο.
Έχοντας διαβεί τα τρία στάδια της Μετανοίας, ο αναγεννημένος άνθρωπος απολαμβάνει τα αγαθά που απόλαυσε και ο μετανοημένος άσωτος της παραβολής∙ την στοργική αγκαλιά του Θεού Πατέρα, τον λαμπρό χιτώνα της αγιότητας, το δαχτυλίδι του αρραβώνα με την μελλοντική Βασιλεία, το Ουράνιο Δείπνο. Ποιος δεν θα ποθούσε με θέρμη να κατακτήσει αυτά τα πλούσια αγαθά;
Η απάντηση δεν είναι αυτονόητη, διότι κάποιοι, πράγματι, δεν θέλησαν. Την είδαμε, την κατάληξη τους. Είδαμε, όμως, και την κατάληξη εκείνων που ήθελαν όλα τα αγαθά της Μετανοίας. Είδαμε τον Ματθαίο τον τελώνη, τον μετέπειτα Απόστολο και Ευαγγελιστή. Είδαμε τον Πέτρο, τον αρνητή του Χριστού, τον μετέπειτα Πρωτοκορυφαίο Διδάσκαλο της Οικουμένης. Είδαμε την Μαρία από την Αίγυπτο, την πόρνη εκείνη, που για χάρη της μετανοίας έλιωσε την σάρκα της από την άσκηση και έφθασε σε ύψη θεϊκά. Είδαμε και φονιάδες, ακόμα, να κατακτούν το στεφάνι της αγιότητας μέσω της Μετανοίας.
Κανείς, λοιπόν, δεν πρέπει να απελπίζεται για τις πτώσεις του, διότι ο Κύριος είναι Φιλάνθρωπος και συμπονά τα πλάσματά Του που πλανήθηκαν από τον δόλιο δράκοντα. Όταν, μάλιστα, τα βλέπει με αγαθή προαίρεση να μετανιώνουν, πολύ περισσότερο τους εκφράζει την εύνοιά Του.
Αδελφοί μου, ιδιαίτερα σε αυτή την περίοδο του Κατανυκτικού Τριωδίου, λίγο πριν το Θείο Πάθος και την ένδοξη Ανάσταση του Χριστού μας, ας αντικρίσουμε τα υποδείγματα της Μετανοίας για να λάβουμε θάρρος στο στάδιο της Κάθαρσης της ψυχής μας. Πολλές φορές θα συμβεί, δυστυχώς, να πέσουμε. Σε κάθε περίπτωση, όμως, οφείλουμε να σηκωθούμε. Διότι, κατά τον κήρυκα της Μετανοίας, Ιερό Χρυσόστομο: «Το να αμαρτάνει κανείς, ίσως είναι ανθρώπινο. Αλλά το να παραμένει κανείς στην αμαρτία και να επιμένει, αυτό είναι πέρα για πέρα σατανικό».
Η Οσία Μαρία, το κατ’ εξοχήν πρότυπο της Μετανοίας, την οποία σήμερα καθηκόντως τιμᾶ η Ορθόδοξη Εκκλησία μας, ας είναι βοήθειά μας στον της Μετανοίας αγώνα, ώστε με καθαρό το ένδυμα της ψυχής να συμπάθουμε με τον Γλυκύ Ιησού και να αναστηθούμε με Εκείνον.
Μετ’ εὐχῶν,
ὁ Ἐπίσκοπός σας
† ὁ Ἀττικῆς καὶ Βοιωτίας Χρυσόστομος
