Μὲ τὴν εὐκαιρία τῆς ἐπικείμενης ἑορτῆς τῆς Κοιμήσεως τῆς Ὑπεραγίας Θεοτόκου δημοσιεύουμε τὸ παρακάτω κείμενο τοῦ Ἀρχιμανδρίτου π. Νικηφόρου Νάσσου:
Ἡ Ὑπεραγία Θεοτόκος Μαρία εἶναι ὁ πλέον ἐκλεκτός καρπός τῆς ἀνθρωπότητος, τό εὐλογημένο ἐκεῖνο πρόσωπο πού ἕνωσε μέ τή συνεργία της τή γῆ μέ τόν οὐρανό, ἀφοῦ «ἐκ τῶν ἀγνῶν αἱμάτων αὐτῆς» ἔλαβε τό κατά σάρκα ὁ Ποιητής τοῦ κόσμου. Ἡ Ἁγιότητα τῆς Θεοτόκου ἄρχεται «ἐκ κοιλίας μητρός» αὐτῆς1. Ἡ Ὑπεραγία Μητέρα τοῦ Κυρίου Ἰησοῦ Χριστοῦ ἔχει Ἁγιότητα - ὡς μετοχή βεβαίως στήν Ἁγιότητα τοῦ Θεοῦ - σέ βαθμό ὑψηλότερο ἀπό τήν Ἁγιότητα ὅλων τῶν Προφητῶν, Ἀποστόλων καί Ἁγίων τῆς Παλαιᾶς καί τῆς Καινῆς Διαθήκης. Ἐκπροσωπεῖ μάλιστα τόν ὕψιστο βαθμό Ἁγιότητος ὁλοκλήρου τῆς Παλαιᾶς Διαθήκης καί ἀποκαλεῖται ἀπό τόν ἅγιο Ἰωάννη τόν Δαμασκηνό ὡς «τό τῆς Παλαιᾶς καί Καινῆς Διαθήκης συμπέρασμα»2 . Ὁ ἴδιος Πατήρ καί Δογματολόγος τῆς Ἐκκλησίας θά περιγράψει τήν ἁγία ζωή τῆς Παρθένου Μαρίας πρό τοῦ Εὐαγγελισμοῦ μέ αὐτά τά λόγια:
«Εἶτα ἐν τῷ οἴκῳ Θεοῦ φυτευθεῖσά τε καί πιανθεῖσα τῷ Πνεύματι, ὡσεί ἐλαία κατάκαρπος, πάσης ἀρετῆς καταγώγιον γέγονε, πάσης βιωτικῆς καί σαρκικῆς ἐπιθυμίας τόν νοῦν ἀποστήσασα καί οὕτω παρθένον τήν ψυχήν συντηρήσασα σύν τῷ σώματι, ὡς ἔπρεπε τήν Θεόν ἐγκόλπιον ὑποδέχεσθαι μέλλουσαν· ἅγιος γάρ ὤν, ἐν ἁγίοις ἀναπαύεται· οὕτω τοίνυν ἁγιωσύνην μετέρχεται καί ναός ἅγιος καί θαυμαστός τοῦ ὑψίστου Θεοῦ ἀναδείκνυται ἄξιος»3 .
Ἡ Θεοτόκος εἶναι τό πρῶτο Εὐαγγέλιο, ὅπως χαρακτηριστικά γράφει ὁ π. Ἰουστῖνος Πόποβιτς, «τό πρῶτο Εὐαγγέλιο τοῦ Ἰησοῦ Χριστοῦ πού σαρκώθηκε στόν γήινο κόσμο μας, Εὐαγγέλιο τέλειο, χρονο αἰώνιο, θεανθρώπινο. Γιατί γέννησε τόν Θεάνθρωπο Χριστό καί παρέμεινε παντοτινά, Θεοτόκος»4 . Ἡ Ἁγιότητα καί ἡ ἀρετή τῆς Παρθένου Μαρίας, «τήν κτίσιν πᾶσαν ἐκβέβηκεν», σύμφωνα μέ τόν Θεοφύλακτο Βουλγαρίας5 . Αὐτή κατέστη τύπος τῆς χριστιανικῆς Ἁγιότητος6 . Ὅμως, αὐτή ἡ Ἁγιότητα τῆς Παρθένου δέν εἶναι ἀπότοκος ἀναμαρτησίας, σύμφωνα μέ τήν καθ᾿ ἡμᾶς Παράδοση7 , ἀφοῦ ἡ Παναγία, παρά τήν Ἁγιότητά της δέν τοποθετεῖται στό ἐπίπεδο τοῦ ἀκτίστου Θεοῦ.
Ἡ Θεοτόκος, ὡς ὑποκείμενη καί αὐτή στίς συνέπειες τῆς προπατορικῆς πτώσεως, δέν ἔχει ἀπόλυτη ἀναμαρτησία, ἀλλά σχετική. Μόνο ὁ Θεός ἔχει ἀπόλυτη ἀναμαρτησία. Πρίν τήν ἐνανθρώπηση τοῦ Υἱοῦ καί Λόγου τοῦ Θεοῦ, ἡ ἁμαρτία καί ὁ θάνατος βασιλεύει στόν κόσμο. Κατά τόν ἅγιο Ἰωάννη τόν Χρυσόστομο, «ἐβασιλεύετο ἡμῶν ἡ φύσις ὑπό τοῦ διαβόλου, ὑπό τῆς ἁμαρτίας, ὑπό τοῦ θανάτου. Καί ὁ μέν διάβολος ἠπάτα, ἡ δέ ἁμαρτία ἔσφαζεν, ὁ δέ θάνατος ἔθαπτεν»8 .
Ὁ ἐνανθρωπήσας Κύριος Ἰησοῦς Χριστός σώζει καί τήν Θεοτόκο «ἐκ τοῦ πτώματος ἐν ᾦ κατέστησεν καί αὐτήν ἡ τῆς Εὔας συγγένεια». Ἄλλωστε, ὅπως εἶναι γνωστό ἀπό τά κείμενα τῶν Ἁγίων Πατέρων (ἅγιος Ἰωάννης ὁ Δαμασκηνός), τό Ἅγιο Πνεῦμα τήν ἡμέρα τοῦ Εὐαγγελισμοῦ ἀπάλλαξε τήν Θεοτόκο ἀπό τίς συνέπειες τοῦ προπατορικοῦ ἁμαρτήματος καί τῆς παρέσχε δύναμη δεκτική τῆς θεότητος τοῦ Λόγου καί συνάμα καί γεννητική, ἱκανώνοντας την νά γίνει καί Θεοδόχος καί Θεοτόκος9 . Ἄλλωστε, «τό ὅτι ἐξελέγη αὕτη εἰς τό ὕψιστον λειτούργημα τῆς Μητρός τοῦ Θεοῦ δέν ὑπῆρξε γεγονός τυχαῖον καί αὐθαίρετον. Μόνη ἡ Παρθένος Μαρία ἦτο ὁ ἀντάξιος τῆς θείας ἐνανθρωπήσεως ναός! Ὁ Θεός Λόγος ἀπέβλεψεν εἰς τήν ἔκπαγλον ὡραιότητα τῆς ψυχῆς της, ὥστε νά δανεισθῇ ἐκ τῶν τιμίων αἱμάτων της τήν ἀνθρωπίνην αὐτοῦ φύσιν. Μήτηρ ἀνταξία τοῦ Δεσπότου καί Υἱοῦ της»10 .
Σύμφωνα μέ τούς Ἁγίους Πατέρες, ἡ ἀναμαρτησία τοῦ ἀκτίστου Θεοῦ τυγχάνει φυσική, «κατά φύσιν» κατάσταση, ὀντολογική, ἐνῶ τῆς Θεοτόκου ἐπίκτητη καί κατά χάριν, τήν ὁποία ἀπέκτησε μέσα στόν Ναό τοῦ Θεοῦ, κατά τήν παραμονή της ἐκεῖ. Στό πλαίσο αὐτό ὁ Ν. Καβάσιλας θεωρεῖ τήν Παρθένο ὡς ἀμέτοχη στήν παραμικρή ἁμαρτία, πρᾶγμα πού ἀποδεικνύουν, λέγει, οἱ κρίσεις τοῦ Θεοῦ γι᾿ αὐτήν. Γράφει ἀκριβῶς: «Ἔπειτα, τάς τοῦ Θεοῦ περί αὐτῆς ψήφους τίς οὐκ οἶδεν ὡς ἄγευστον αὐτήν ἁπάσης ἀποφαίνουσιν αὐτήν ἁμαρτίας»11 ;
Ὁ ἅγιος Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς, κάνοντας λόγο γιά τήν Ἁγιότητα τῆς Παρθένου θά τή διαζωγραφίσει παραστατικά, γράφοντας ὅτι ὁ Θεός, μετά τήν πτώση τῶν πρωτοπλάστων στόν ἐπίγειο Παράδεισο, ἤθελε νά στήσει στόν κόσμο μιά εἰκόνα «παντός καλοῦ» καί πάνω σ᾿ αὐτήν τήν εἰκόνα ἤθελε νά ζωγραφίσει τή δική Του εἰκόνα, ὥστε νά εἶναι ὑπόδειγμα καί στούς ἀγγέλους καί στούς ἀνθρώπους. Ἔτσι, ἔφτιαξε τήν Θεοτόκο, στολισμένη μέ κάλλος ἀσύγκριτο· τήν ἔφτιαξε πάγκαλη. Εἶχε ὅλα τά καλά καί ὅλα τά χαρίσματα. Ὅλα ὅσα εἶχε διαιρέσει ὁ Θεός στόν κόσμο, τά ἔδωσε στήν Παναγία Μητέρα Του. Ἡ Ὑπεραγία Θεοτόκος εἶχε ἕνα κρᾶμα ὁρατῶν καί ἀοράτων ἀγαθῶν, θείων καί ἀνθρωπίνων. Εἶναι κάλλος πού κοσμεῖ καί τούς δύο κόσμους, τόν κόσμο τῶν ἀγγέλων καί τόν κόσμο τῶν ἀνθρώπων. Ἐνῶ, λέγει ὁ Ἅγιος, γεννήθηκε στή γῆ, ἔφθασε στόν οὐρανό καί τόν ξεπέρασε καί αὐτόν μέ τήν ἀνάληψή της ἀπό τόν τάφο.
Τό σπουδαῖο αὐτό θεομητορικό κείμενο τοῦ ἁγίου Γρηγορίου, Ἀρχιεπισκόπου Θεσσαλονίκης ἔχει ὡς ἑξῆς:
«Καθάπερ γάρ βουληθείς ὁ Θεός εἰκόνα στήσασθαι παντός καλοῦ, καί τήν ἑαυτοῦ περί ταῦτα καθαρῶς ἐνδείξασθαι καί ἀγγέλοις καί ἀνθρώποις, οὕτω ταύτην οὕτω παγκάλην ὄντως ἐξειργάσατο, πάντα συνελών, οἷς πάντα διελών ἐκόσμησεν, ὁρατῶν τε καί ἀοράτων ἀγαθῶν κοινόν ὑποστήσας κόσμον, μᾶλλον δέ θείων καί ἀγγελικῶν καί ἀθρωπίνων πάντων καλῶν κοινόν αὐτήν ὑποδείξας κρᾶμα καί καλλονήν ὑπερτέραν, ἀμφοτέρους ἐπικοσμοῦσαν τούς κόσμους, ἀπό γῆς μέν ἠργμένην, μέχρι δέ οὐρανοῦ φθάσασαν, καί ὑπερβᾶσαν καί τοῦτον, τῇ παρά τοῦ τάφου νῦν πρός οὐρανόν ἀναλήψει»12 .
Κατά ταῦτα, ἡ Ὑπεραγία Θεοτόκος ἀποτελεῖ ὄντως τήν εἰκόνα κάθε καλοῦ καί ὡραίου, γι᾿ ἀγγέλους καί ἀνθρώπους. Ἀξίζει νά παρατεθεῖ μία ἐξέχουσα γνώμη τοῦ ἁγίου Νικοδήμου τοῦ Ἁγιορείτου, ὅτι ἡ Θεοτόκος «προτοῦ νά συλλάβῃ οὐσιωδῶς καί σωματικῶς τόν Υἱόν καί Λόγον τοῦ Θεοῦ, συνέλαβεν αὐτόν ἀσωμάτως καί πνευματικῶς ἐν τῇ αὐτῆς καρδίᾳ καί ἐκυοφόρησε καί ἐγέννησε κατά τόν μυστικόν τρόπον»13 . Καί ἐξ αὐτοῦ μπορεῖ νά καταδειχθεῖ τό ὕψος τῆς Ἁγιότητος τῆς Παρθένου Μαρίας.
Μέ τήν εὐκαιρία αὐτῆς τῆς ἀναφορᾶς στήν Ἁγιότητα τῆς Παρθένου Μαρίας, μποροῦμε ἐδῶ νά σημειώσουμε ὅτι εκφράζονται κατά καιρούς διάφορες δοξασίες περί τήν Ὑπεραγία Θεοτόκο, οὐσιαστικά ἀθεολόγητες καί κακόδοξες. Ὑπάρχουν κάποιες τάσεις ἐκπροσωπούμενες ἀπό θεολόγους, κληρικούς κ.ἄ., πού διδάσκουν νέες θεωρίες «καινοφανεῖς» καί «κενοφανεῖς» (νέες καί ἄδειες), ὅπως οἱ παλαιοί αἱρετικοί, «παρασυλλογιζόμενοι σοφιστικῶς», καί «τῶ ἰδίῳ νοΐ πληροφορούμενοι»14 .
Μία ἀπό αὐτές τίς τάσεις ἀπομειώνει τήν Ἁγιότητα τῆς Θεοτόκου, θεωρῶντας ὅτι δέν πρέπει νά τήν τιμοῦμε γιά τήν προσωπική ἀρετή καί τῆν Ἁγιότητά της, ἀλλά γιά τό μυστήριο τῆς θείας Οἰκονομίας, τό ὁποῖο ὑπούργησε . Πῶς, ὅμως, τό ὑπούργησε;15 Ποιά ἦταν ἡ προϋπόθεση γι᾿ αὐτήν τήν «ὑπουργία» τοῦ Μυστηρίου τῆς ἐν Χριστῷ σωτηρίας καί ἀπολυτρώσεως, ἄν ὄχι ἡ Ἁγιότητα τῆς Παρθένου Μαρίας; Μήπως ὁ Θεός Λόγος ἐπέλεξε τήν «τεκοῦσαν αὐτόν», ὡς ἕνα παθητικό ὄργανο, προκειμένου νά ἐνανθρωπήσει ἀπό αὐτήν; Ἤ ἐπίβλεψε «ἐπί τήν ταπείνωσιν τῆς δούλης αὐτοῦ», ὅπως ψάλλουμε στήν Ὑμνολογία; Τό δεύτερο, φυσικά, ἰσχύει. Συνεπῶς, ἡ ὑπερβολὴ τῆς Ἁγιότητος καταξίωσε τὴν Ἀγνή Κόρη τῆς Ναζαρέτ νὰ γίνει Μητέρα τοῦ ἐνανθρωπήσαντος Υἱοῦ καί Λόγου τοῦ Θεοῦ.
Ἐπίσης, ἀπομειώνεται ἀπό νεωτεριστές μεταπατερικούς θεολλογους ἡ Ἀειπαρθενία τῆς Ὑπεραγίας Θεοτόκου, ὅπως αὐτή ἐκφράσθηκε πολύ νωρίς ἀπό Ἁγίους Πατέρες καί διατυπώθηκε δογματικῶς σέ Οἰκουμενικές Συνόδους. Εἶναι γνωστό ὅτι ἡ Ε’ Οἰκουμενική Σύνοδος κατεδίκασε ὅσους ἀρνοῦνται τήν Ἀειπαρθενία τῆς Θεοτόκου . Περί τοῦ ζητήματος τούτου, ὅμως, μπορεῖ ὁ ἀναγνώστης νά ἐνημερωθεῖ πληρέστατα ἀπό μία λίαν έξαιρετική μελέτη τοῦ καθηγητοῦ τῆς Δογματικῆς Θεολογίας στό ΑΠΘ, Ἰω. Κουρεμπελέ, μέ τίτλο: Ἡδονοδοξία, Κριτική στή μεταπατερική θεώρηση τῆς Παρθενίας τῆς Θεοτόκου16. Ἐκεῖ ἀνατρέπονται πεπλανημένες θεωρήσεις συγκεκριμένου καθηγητοῦ τῆς Θεολογίας, σχετικά μέ τήν Ἀειπαρθενία τῆς Παναγίας Μητέρας τοῦ Κυρίου μας.
Ἀπό τήν ἄλλη, παρατηρεῖται μιά παραποίηση τῶν πατερικῶν κειμένων πρός ἐξαγωγή συμπερασμάτων, πού θέλουν νά στηρίξουν καινά δόγματα καί κακόδοξες δυτικές περί τήν Θεοτόκο ἀντιλήψεις. Ἐδῶ μόνο θά σημειωθεῖ ἡ παρανόηση ἀπό κάποιους ἑνός χωρίου τοῦ ἁγίου Συμεών τοῦ Νέου Θεολόγου, σχετικό μέ τή Θεοτόκο. Συγκεκριμένα, παρουσιάζεται ὁ μεγάλος αὐτός Πατήρ καί ἐμπειρικός θεολόγος νά ταυτίζει τό σῶμα τοῦ Σεσαρκωμένου Λόγου, τοῦ Κυρίου, μέ αὐτό τῆς Μητέρας του, Παρθένου Μαρίας. Καί ἐξάγεται τό συμπέρασμα ὅτι μεταλαμβάνοντας οἱ πιστοί τό σῶμα καί τό Αἷμα τοῦ Κυρίου Ἰησοῦ Χριστοῦ, μεταλαμβάνουμε καί τό σῶμα τῆς Θεοτόκου. Κάτι τέτοιο ὅμως δέν εἶπε ὁ ἅγιος Συμεών, οὔτε φυσικά μαρτυρεῖται στήν πατερική μας Παράδοση. Ὁ Ἅγιος, ἁπλῶς ὑποστηρίζει τήν ἄμεση σχέση τῆς σάρκας τοῦ Κυρίου μέ τήν σάρκα τῆς Μητέρας Του. Συγκεκριμένα ὁ φωτοφόρος Συμεών γράφει ὅτι «ἡ γάρ σάρξ τοῦ Κυρίου, τῆς Θεοτόκου ἐστί σάρξ». Δέν ἐννοεῖ ὅμως αὐτό πού ἑρμηνεύουν κάποιοι, ἤ αὐτό που λέγουν σέ ὁμιλίες τους κάποιοι ἱεροκήρυκες. Τό σῶμα τοῦ Χριστοῦ, τό ἑνωμένο μέ τή θεότητα, αὐτό μόνο σώζει καί θεοποιεῖ, παρέχοντας τήν αἰώνιο ζωή στόν κοινωνοῦντα (ἐμπροϋπόθετα) καί ὄχι τό σῶμα τῆς Θεοτόκου. Ἡ σάρκα τῆς Θεοτόκου ἀπετέλεσε ἁπλῶς τό φύραμα τῆς ἀνθρωπότητος τοῦ Ἰησοῦ Χριστοῦ. Καί στό μυστήριο τῆς θείας Εὐχαριστίας μεταλαμβάνουμε τή σάρκα τοῦ Κυρίου, αὐτήν πού ἔχει θεωθεῖ διά τῆς ὑποστατικῆς ἑνώσεως, στό πρόσωπο τοῦ Θεοῦ Λόγου.Ὅλο τό ἐπίμαχο χωρίο τοῦ ἁγίου Συμεῶνος τοῦ Ν. Θεολόγου ἔχει ὡς ἑξῆς: «Πιστός ὁ λόγος· ἡ γάρ σάρξ τοῦ Κυρίου, τῆς Θεοτόκου ἐστι σάρξ· καί ἐξ αὐτῆς τῆς θεωθείσης τοῦ Κυρίου σαρκός μεταλαμβάνοντες, ζωήν αἰώνιον μεταλαμβάνειν ὁμολογοῦμεν τε καί πιστεύομεν, εἰ μή τι ἀναξίως καί εἰς κατάκριμα ἑαυτῶν ταύτην μᾶλλον ἐσθίομεν»17 .
Ὅμως, ἀπό αὐτή τήν παραδοσιακή παρατήρηση, πού δηλώνει σαφῶς καί μέ ξεχωριστή ἀκρίβεια τήν ὁμοουσιότητα τῆς ἀνθρώπινης φύσης τοῦ Λόγου μέ τήν ἐν γένει ἀνθρώπινη φύση, ἀπέχει πολύ ἡ θέση πού ὑποστηρίζει ὅτι στή θεία Εὐχαριστία μαζί μέ τό σῶμα τοῦ Χριστοῦ κοινωνοῦμε καί τό σῶμα τῆς Παναγίας. Κατά τοῦτο, «ἄλλο πρᾶγμα ἡ διπλή ὁμοουσιότητα τοῦ Χριστοῦ, μέ τόν Πατέρα κατά τήν Θεότητά του καί μέ τή μητέρα κατά τήν ἀνθρωπότητά του, καί ἄλλο πρᾶγμα ἡ σύγχυση τῆς σάρκας τοῦ Λόγου μέ τή σάρκα τῆς Παρθένου Μαρίας»18 . Ἑπομένως, δέν εἶναι δυνατόν νά μεταλαμβάνουμε τό σῶμα της Θεοτόκου, ἀφοῦ ὁ Χριστός, ὅπως λέγει ὁ ἅγιος Κύριλλος Ἀλεξανδρείας, ἀπό τό σῶμα τῆς Παναγίας, «σῶμα ἴδιον» ἐποίησε19 . Ἡ παρανόηση ἐν προκειμένῳ εἶναι ξεκάθαρη, ἀφοῦ ὁ ἅγιος Συμεών γράφει ρητῶς ὅτι «ἐξ αὐτῆς τῆς θεωθείσης τοῦ Κυρίου σαρκός μεταλαμβάνοντες, ζωήν αἰώνιον μεταλαμβάνειν ὁμολογοῦμεν». Δέν γράφει, βεβαίως, ὅτι ἀπό τή σάρκα τῆς Θεοτόκου μεταλαμβάνουμε αἰώνια ζωή. Δυστυχῶς, κάποιοι θεολόγοι παρερμηνεύουν τά λόγια τῶν Ἁγίων, προκειμένου νά παρουσιάσουν δικές τους ἀπόψεις, μή ἐρειδόμενες στήν πατερική μας Παράδοση.
Ἡ Πανάμωμος Θεοτόκος, συνεπῶς, εἶναι κατ᾿ ἄνθρωπον ἀναμάρτητη σχετικῶς καί ὄχι ἀπολύτως, ὅπως ὁ κατά φύσιν Ἅγιος, ὁ Χριστός. Εἶναι, «τό μόνο παν –τέλειο ὄν μετά τόν Θεάνθρωπο Χριστό», ὅπως θά σημειώσει ὁ μεγάλος Δογματολόγος τῆς Σερβίας, π. Ἰουστῖνος Πόποβιτς20 . Καί αὐτό διότι, κατά τόν ἴδιο, ἡ Θεοτόκος, μέ τόν πληρέστατο τρόπο ἐνσάρκωσε τόν Θεό ἐν αὐτῇ21 .
1. Ἰωάννου Δαμασκηνοῦ, Ἔκδοσις ἀκριβής τῆς ὀρθοδόξου πίστεως, 3, 2, ΕΠΕ 1, 84.
2. Ἰωάννου Δαμασκηνοῦ, Εἰς τόν Εὐαγγελισμόν τῆς Θεοτόκου, PG 96, 649A.
3. Ἰωάννου Δαμασκηνοῦ, Ἔκδοσις ἀκριβής…ΕΠΕ 1, 480.
4. Ἀρχιμ. Ἰουστίνου Πόποβιτς, Δογματική ὀρθόδοξη φιλοσοφίας τῆς ἀληθείας, ἐκδ. Ἱ. Μ. Μονή Βατοπεδίου, 2022, σελ. 830.
5. Λόγος εἰς τήν ἑορτήν τῆς Ὑπεραγίας Δεσποίνης ἡμῶν Θεοτόκου, ὅτε προσηνέχθη τῷ ναῷ ὑπό τῶν γεννητόρων αὐτῆς, PG 126, 129 B.
6. Βλ. Ἀμαλίας Σπουρλάκου – Εὐτυχιάδου, Ἡ Παναγία Θεοτόκος τύπος χριστιανικῆς ἁγιότητος, (Διδ. Διατριβή), Ἀθήνα 1990.
7. Βλ. Χρ. Κοντάκη, Ἡ διδασκαλία τῶν Πατέρων περί τῆς Ὑπεραγίας Θεοτόκου και τῆς ὀφειλομένης πρός αὐτήν τιμῆς, Θεσσαλονίκη 1999, σελ. 144.
8. Ἰωάννου Χρυσοστόμου, Εἰς τό ὅτι Παλαιᾶς καί Καινῆς Διαθήκης εἶς ὁ νομοθέτης», PG 56, 403.
9. Ἰωάννου Δαμασκηνοῦ, Ἔκδοσις ἀκριβής τῆς ὀρθοδόξου πίστεως 46, PG 94, 985.
10. Ἀν. Θεοδώρου, Ἡ περί Τριάδος καί Χριστοῦ διδασκαλία τῆς Παρακλητικῆς, ἐν Ἀθήναις 1962, σελ. 33.
11. Λόγος εἰς τήν Γέννησιν τῆς Θεοτόκου, βλ. Π. Νέλλα, Ἡ Θεομῆτορ, σελ. 82.
12. Γρηγορίου Παλαμᾶ, Εἰς τήν πάνσεπτον Κοίμησιν, PG 151, 468ΑΒ.
13. Νικοδήμου τοῦ Ἁγιορείτου, Ἑορτοδρόμιον, ἐν Βεντίᾳ 1836, σελ. 254.
14. Mansi 1, 260C.
15. Ἡ φράση «ὑπουργός τῆς οἰκονομίας», γιά τήν Ὑπεραγία Θεοτόκο, ἀνήκει στόν ἅγιο Κύριλλο Ἀλεξανδρείας: «Ὅτι γέγονε μέν ὑπουργός τῆς οἰκονομίας αὐτή τεκοῦσα τήν σάρκα». Βλ. Ὁμιλία Εἰς Λουκᾶν, PG 72, 509 A, Ὁμιλία 11, PG 77, 1032 C.
16. Γ. Ράλλη - Μ. Ποτλῆ, Σύνταγμα τῶν θείων καί ἱερῶν Κανόνων, τόμ. Β΄, σελ. 292.
17. Συμεών Ν. Θεολόγου, Βίβλος τῶν Ἠθικῶν, 1, 10. SC 122, Paris 1966, σελ. 264.
18. Χρ. Σταμούλη, Θεοτόκος καί ὀρθόδοξο δόγμα, σελ. 243.
19. Κυρίλλου Ἀλεξανδρείας, Κατά ἀνθρωπομορφιτῶν, 22, ὅ.π. Χρ. Σταμούλη, μν. ἔργ.
20. Ἀρχιμ. Ἰουστίνου Πόποβιτς, Δογματική ὅ.π., σελ. 835.
21. Ὅ.π.
