Ἁγίου Μητροπολίτου Φιλαρέτου τῆς Ρωσικῆς Διασπορᾶς
9. Η σωτηρία στην Εκκλησία
Πώς επιτυγχάνεται η σωτηρία του ανθρώπου.
Η έννοια του Μυστηρίου του Βαπτίσματος.
Το ζήτημα της σχέσης μεταξύ της ελεύθερης βούλησης του ανθρώπου
και της δράσης της χάριτος του Θεού (Πελάγιος και Αυγουστίνος).
Συνέργεια.
Ο Κύριος Ιησούς Χριστός είπε για κάθε αληθινά καλή χριστιανική δραστηριότητα ενός ανθρώπου: «χωρὶς ἐμοῦ οὐ δύνασθε ποιεῖν οὐδέν»[1] (χωρίς εμένα δεν μπορείτε να κάνετε τίποτα). Επομένως, όταν πρόκειται για τη σωτηρία ενός ανθρώπου, ο Χριστιανός πρέπει να θυμάται ότι η αρχή μιας αληθινά χριστιανικής ζωής που μας σώζει προέρχεται μόνο από τον Σωτήρα Χριστό και μας δίνεται στο Μυστήριο του Βαπτίσματος.
Στη συνομιλία του με ένα μέλος του Σανχεντρίν[2], τον Νικόδημο, στο ερώτημα που εμφανίστηκε στην ψυχή του Νικόδημου -πώς να εισέλθει στην Βασιλεία του Θεού- ο Σωτήρας απάντησε: «Ἐὰν μή τις γεννηθῇ ἄνωθεν, οὐ δύναται ἰδεῖν τὴν βασιλείαν τοῦ Θεοῦ»[3]. Επιπλέον, είπε ακόμα πιο ξεκάθαρα: «Ἐὰν μή τις γεννηθῇ ἐξ ὕδατος καὶ Πνεύματος (δηλαδή, δεν λάβει το Βάπτισμα), οὐ δύναται εἰσελθεῖν εἰς τὴν βασιλείαν τοῦ Θεοῦ»[4]. Έτσι, το Βάπτισμα είναι, σαν να λέμε, εκείνη η μοναδική πόρτα μέσω της οποίας ένας άνθρωπος μπορεί να εισέλθει στην Εκκλησία των σεσωσμένων. Διότι μόνο αυτός που θα πιστέψει και θα βαπτισθεί θα σωθεί»[5].
Ωστόσο, πρέπει να θυμόμαστε τί καθαρίζεται σε έναν άνθρωπο με το Βάπτισμα: η διαφθορά του προπατορικού αμαρτήματος και η ενοχή για όλες τις παραβάσεις και τις πτώσεις που διαπράχθηκαν πριν από το Βάπτισμα. Όμως τα μικρόβια της αμαρτίας, οι αμαρτωλές συνήθειες και η ροπή προς την αμαρτία παραμένουν στον άνθρωπο και ξεπερνιούνται με τις προσπάθειες του ίδιου του ανθρώπου, που κατορθώνονται σε ολόκληρη την ζωή του -διότι, όπως ήδη γνωρίζουμε, η Βασιλεία του Θεού αποκτάται με προσπάθεια και μόνον όσοι καταβάλλουν προσπάθεια το επιτυγχάνουν αυτό[6]. Και άλλα Μυστήρια της Εκκλησίας -η Μετάνοια, η Θεία Κοινωνία, το Ευχέλαιο και διάφορες προσευχές και ακολουθίες- είναι στιγμές και τρόποι αγιασμού ενός Χριστιανού. Σε αυτά, ο Χριστιανός, σύμφωνα με τον βαθμό της πίστης και της ανάγκης του, λαμβάνει τη Θεία Χάρη που συμβάλλει στη σωτηρία του. Χωρίς αυτή την Χάρη, σύμφωνα με την αποστολική διδασκαλία, όχι μόνο δεν μπορούμε να κάνουμε το καλό, αλλά δεν μπορούμε ούτε να το επιθυμούμε[7].
Αλλά αν η βοήθεια της Θείας Χάριτος είναι τόσο μεγάλης σημασίας στο έργο της σωτηρίας μας, τότε τί σημαίνουν εδώ οι προσωπικές μας προσπάθειες; Μήπως το έργο της σωτηρίας γίνεται για μας από τον Θεό μόνο, και μπορούμε απλά να «καθίσουμε με σταυρωμένα τα χέρια» περιμένοντας το έλεός Του; Στην ιστορία της Εκκλησίας, το ζήτημα αυτό τέθηκε έντονα και αποφασιστικά ήδη τον 5ο αιώνα. Ο λόγιος και αυστηρός μοναχός Πελάγιος άρχισε να διδάσκει ότι ο άνθρωπος σώζει τον εαυτό του – μόνος του, χωρίς την Χάρη του Θεού. Αναπτύσσοντας την σκέψη του, έφθασε τελικά στο σημείο όπου, ουσιαστικά, άρχισε να αρνείται την ίδια την ανάγκη για τους ανθρώπους της εν Χριστώ απολυτρώσεως και σωτηρίας. Ο περίφημος Διδάσκαλος της Εκκλησίας, ο Μακάριος Αυγουστίνος, αντιτάχθηκε σε αυτές τις θέσεις και με ιδιαίτερη δύναμη απέδειξε την ανάγκη σωτηρίας της Χάριτος του Κυρίου. Ωστόσο, σε αντίθεση με τον Πελάγιο, ο ίδιος ο Αυγουστίνος έπεσε στο αντίθετο άκρο. Σύμφωνα με τη διδασκαλία του, προέκυψε ότι στο θέμα της σωτηρίας, η Θεία Χάρη κάνει τα πάντα για έναν άνθρωπο και ο άνθρωπος πρέπει μόνο να δέχεται αυτήν την σωτηρία με ευγνωμοσύνη[8].
Η αλήθεια, όπως πάντα, βρίσκεται ανάμεσα σε αυτά τα δύο άκρα. Εκφράστηκε από τον ασκητή του 5ου αιώνα επίσης, τον μοναχό [όσιο] Ιωάννη Κασσιανό, του οποίου η διδασκαλία ονομάζεται συνέργεια (δηλαδή βοήθεια). Σύμφωνα με τη διδασκαλία του, ο άνθρωπος σώζεται μόνο στον Χριστό και σε αυτή τη σωτηρία η Χάρη του Θεού είναι η κύρια ενεργός δύναμη[9]. Ωστόσο, εκτός από τη δράση της Θείας Χάριτος, απαιτούνται προσωπικές προσπάθειες του ίδιου του ανθρώπου για τη σωτηρία. Οι προσωπικές προσπάθειες ενός ανθρώπου από μόνες τους δεν αρκούν για τη σωτηρία -αλλά είναι απαραίτητες, διότι χωρίς αυτές, η Θεία Χάρη δεν θα ολοκληρώσει το έργο της σωτηρίας του. Έτσι, η σωτηρία του ανθρώπου επιτυγχάνεται ταυτόχρονα και μέσω της δράσης της σωτήριας Χάριτος του Θεού και μέσω των προσωπικών προσπαθειών του ίδιου του ανθρώπου. Σύμφωνα με την τολμηρή έκφραση ορισμένων Πατέρων της Εκκλησίας, ο Θεός δημιούργησε τον άνθρωπο χωρίς τη συμμετοχή του ίδιου του ανθρώπου, αλλά δεν μπορεί να τον σώσει χωρίς την συγκατάθεση και την επιθυμία του, επειδή ο ίδιος τον δημιούργησε αυτεξούσιο (ελεύθερο). Ο άνθρωπος είναι ελεύθερος να επιλέξει το καλό ή το κακό, τη σωτηρία ή την καταστροφή και ο Θεός δεν περιορίζει την ελευθερία του, αν και τον καλεί συνεχώς στη σωτηρία.
[1] Ιω. ιε΄ 5.
[2] Σανχεντρίν (Συνέδριον): Ιουδαϊκό νομοθετικό και θρησκευτικό συμβούλιο που λειτουργούσε και ως δικαστήριο.
[3] Ιω. γ΄ 3.
[4] Ιω. γ΄ 4.
[5] «Ὁ πιστεύσας καὶ βαπτισθεὶς σωθήσεται» (Μαρκ. ιϛ΄ 16).
[6] «Ἡ βασιλεία τῶν οὐρανῶν βιάζεται, καὶ βιασταὶ ἁρπάζουσιν αὐτήν» (Ματθ. ια΄ 22).
[7] «Ὁ Θεὸς γάρ ἐστιν ὁ ἐνεργῶν ἐν ὑμῖν καὶ τὸ θέλειν καὶ τὸ ἐνεργεῖν ὑπὲρ τῆς εὐδοκίας» (Φιλιπ. β΄ 13).
[8] Αναλυτικότερα για το θέμα βλ. π. Σεραφείμ Ρόουζ, Η θέση του Ιερού Αυγουστίνου στην Ορθόδοξη Εκκλησία, εκδ. Μυριόβιβλος, 2010.
[9] Βλέπουμε λοιπόν ότι στο προτεσταντικό δόγμα ”Sola gratia” («Μόνο η Χάρις»), η αληθινή Ορθοδοξία αντιτάσσει το “Gratia prima” («Πρώτα η Χάρις») χωρίς να απορρίπτει την σημασία της ανθρώπινης προσπάθειας (συνέργεια), την οποία βεβαίως και δεν εξισώνει, ούτε και εξυψώνει υπέρ του δέοντος όπως ο Πελαγιανισμός, ο οποίος ουσιαστικά δυναμιτίζει το θεμέλιο των αρετών, την Ταπείνωση!